Hamı darıxmağa başladı ki, bu adam özünü nə vaxt öldürəcək...

30-cu illərin sonuna lap az qalıb... Şöhrətli şairin evində bütün zamanlara və sənət qəliblərinə müxalif bir körpə doğulur. Şair övladına qəhrəmanlarından birinin adını verir. Adaşı və atası kimi körpə də böyüyüb şair olur. Ancaq Molla Pənahdan və Səməd Vurğundan fərqli olaraq, yalnız özü bildiyi və istədiyi kimi yazır. Onun bütün əsərlərinin başında və sonunda yalnız bir imzanın yeri görünür – Vaqif Səmədoğlu.

– Azərbaycanın indiki ictimai-siyasi durumunu necə səciyyəyələndirərdiz?

– Bu gün yaşadığımız mərhələni 1918-20 ci illərdə də yaşamışıq. Ancaq xarici təcavüz nəticəsində istiqlaliyyəti itirməklə başqalarının çatdığı tərəqqidən məhrum olduq. Avropa xalqlarının uzun illər öncə keçdiyi mərhələni biz indi yaşayırıq. Tarixi baxımdan keçid dövrü ağrılı-qadalı olur. Bu gün hər bir Azərbaycan türkü qarşısında “nə olacaq?” sualı durur. Bu, həm də dəhşətli sualdı. Mən cavab tapa bilmirəm. Ən əsası, bu sualın həqiqi cavabından bizi yayındıran qüvvələr var.

– “Nə olacaq?” sualına verilən cavablar bizdə çox zaman fanatizm və despotizm meyllərini üzə çıxarır. Qaldı nostalgiya hissinə, indiki şəraitdə heç bir nostalgiyadan söhbət gedə bilməz. Əvvəllər biz yazsaq da, çap oluna bilmirdik. İndi isə hər halda azad fikrə şərait var.

– Belə bir fikir tez-tez işlədilir: “Cəmiyyətin ziyalı sözünə ehtiyacı var”. Bu baxımdan ziyalı Vaqif Səmədoğlu cəmiyyətə nə demək istəyir?

– Mənə elə gəlir ki, kiməsə “ziyalı” demək insan hüquqlarını məhdudlaşdırmaqdır. Bütün ziyalı deyilən adamları bir təbəqəyə aid eləməklə, əslində, onları insan sürüsünə çevirirlər. Ziyalı da fərddir. Yəni biz öz xarakteri, xüsusiyyəti, fikri, arzusu və ən nəhayət, alın yazısı olan insanlarıq. İndiki iqtidar “ziyalı ancaq məni tərifləməlidi” deyir. Müxalifətçilər də “ziyalı mənim tərəfimdə olmalıdı” deyir. İnsanlar olub ki, əsl ziyalı taleyi yaşayıblar. Puşkin “Çəkil, Qafqaz! Yermolov gəlir!” deyəndə imperiya carçısı olub. Ancaq bu, Puşkinin dahiliyini əlindən almır. Yaxud da ingilis imperializminin carçısı “Mauqli”ni yazmaqla Nobel mükafatı alıb. Ziyalıya öz sənətinə görə qiymət verilməlidi. Biz “Hacı Murad”a görə Tolstoya qiymət verəndə, bir şeyi unuduruq ki, həmin əsərdə çeçen aullarını topa tutan alaylardan birinə də yazıçı özü komandanlıq edib. Ziyalılara sırf siyasi baxımdan yanaşmamaq daha düzgün olar. Əks halda ziyalılığı kiçildirik. İqtidar kimi müxalifətin də ziyalıları özünə tabe etmək istəyi məndə qəzəb doğurur. Meydan hərəkatı dövründə Elçibəy, İsa Qəmbər, Pənah Hüseynov, Etibar Məmmədov xalq arasında hələ bir o qədər tanınmırdılar. O vaxt daha çox B.Vahabzadə, X.R Ulutürk, Ziya Bünyadov, Y.Səmədoğlu kimilərə ehtiyac vardı. Ancaq mən indi adını çəkdiyim ziyalıları, şairləri, eləcə də B.Vahabzadəni və özümü siyasi arenada görmürəm. Bu gün adı çəkilən siyasətçilər nəinki Azərbaycanda, bütün dünyada tanınırlar. Biz isə öz işimizlə məşğul olsaq yaxşıdı.

– Belə görünür, ki, sizdə fərdiyyətçiliyə böyük meyl var.

– Əvvəla, fərdiyyətçilik Azərbaycanda vətəndaşlıq hüququ qazanmasa, ölkə vətəndaşlarının azadlığından söhbət gedə bilməz. Azad insansız azad ölkə yoxdu. Məsələn, mən müəyyən daxili ehtiyacdan Müsavata üzv olmuşam. İndi durum, hamını üzvü olduğum partiyaya çağırım?

– Gənc şairlərin əsərlərində vətən, millət mövzusu az-az görünür...

– Ölkə nədi? Vətən nədi? Dağ, daş, çəmən, meşə və çaydı Vətən. Azərbaycan da bizik, Vətən də bizik. Bizsiz bu ölkə yoxdu. Torpağı, daşı demokrat eləmək olmaz, onlar onsuz da demokratdı. Xalq da kütləvi şəkildə demokrat ola bilməz. Hər kəs çalışmalıdı ki, özündən demokrat düzəltsin. O dövlət varlıdı ki, orta vətəndaşı zəngindi. Və orta vətəndaşı demokrat olan ölkə demokratikdi. ABŞ-da çox olsa, on nəfərdən biri Ernest Heminqueyin kim olduğunu deyə bilər. Bunun səbəbi hər kəsin öz işiylə məşğul olmasıdı. Azərbaycanda isə xalq hətta bütün nazirləri adbaad tanıyır. Məncə, dahiyanə tətbiqi fikir dahiyanə abstrakt fikirdən yaxşıdı. Çünki burada professionallıqdan söhbət gedir.

– Ailə tərbiyəsində fərdiyyətçiliyə əsaslanmağı necə qəbul edirsiz?

– Ailə də insan icmasıdı. Burada da demokratiya lazımdı. Marksizm deyir ki, insanı mühit formalaşdırır. Bu, tam dəqiq fikir deyil. Bəzən mühitin formalaşdırdığı insan bir təsadüf nəticəsində dəyişir. Ailə tərbiyəsi mənim üçün övladın inkişafına mane olmamaqdı. O vaxt müdaxilə eləmək olar ki, övlad içkiyə və ya narkomaniyaya qurşansın, fiziki sağlamlığı üçün təhlükə yaransın. Məncə, insana fikir və hərəkət sərbəstliyi vermək, ən pis halda belə onun xeyrinədi. Səməd Vurğun bu baxımdan bizim heç birimizin hərəkətinə qadağa qoymayıb. Məsələn, onun cazdan zəhləsi gedirdi. Ancaq mənim mərhum dostum Vaqif Mustafazadə ilə saatlarla evdə caz çalmağıma bir şey demirdi. Ailə Allahdan və təbiətdən asılı məsələ olduğundan bu haqda kəskin danışan adama ciddi baxmıram.

– Bəziləri bu fikirdədi ki, milli mentalitet müasir qaydalardan üstün tutulmalı və hər şeydə milli əxlaq gözlənməlidi.

– Bu fikri tamamilə rədd edirəm. Nədi axı milli mentalitet və ya milli əxlaq? Milli mentalitet tarix boyu hakimiyyətə lazım olub. Sovet dövründə bir çox şeylərə qadağa qoymaq üçün sosialist realizmini önə çəkirdilər. İndi də milli əxlaq məfhumu ortaya atılıb. Bir adam mənə sübut eləyə bilməz ki, milli nədi. Bu sözlərdən daha çox kim istifəadə edir? Sabah sənin bir siyasi fikrinə deyəcəklər ki, bu, milli mentalitetə ziddi. Başa düşmürəm, bu normanı kim müəyyən edir?

– 20 yaşlı gənc sizin qarşınızda siqaret çəkir. Buna necə baxırsız?

– Tam normal qarşılayıram. İradım yalnız ziyanına görə ola bilər.

– Gənc şairlərin yaradıcılığı barədə bəzən deyirlər ki, onların şeirlərində baş-ayaq yoxdu. Yəni müəyyən qəlibə yerləşməyən şeirlərdi.

– Şeir yalnız “ayaq”dan ibarətdisə, bu, “başdı. Yalnız “baş”dan ibarətdirsə, bu, “baş-ayaq”dı. Şairin sözü varsa, formanın heç bir əhəmiyyəti yoxdu. Şəxsən mən təkcə sərbəst vəzndə yazmıram. Heca və əruz vəznlərində də şeirlərim olur. Başlıcası budu ki, insan gərək özünü yazsın. Mənim üçün şeir Allah proqramıdı...

– İndi saray şairi termini yenidən dəbə minib.

– Firdovsi də saray şairi olub. Höte, Puşkin də sarayda əyləşiblər. Burda mənim üçün cavabsız bir sual durur: kim haqlıdı? Mən yalnız istedada qiymət verirəm. Bir dövlət adamı kimi Puşkinin döymədiyi qapı olmayıb. Siyasi mənsubiyyət bu gün olandı. Sabaha nə yaranıbsa, o qalacaq.  Höte alman imperializmini tərifləyib, dövlət naziri olub, ancaq tarix onu şair kimi anır. O cümlədən Səməd Vurğun. Atam sovet gerçəkliyinin carçısı olsa da, “Azərbaycan” şeirini yazıb.

– Bu yaxınlarda bir fikrə rast gəldim: “Vaqif Səmədoğlu Səməd Vurğunun bəraətidi”.

– Səməd Vurğun bəraətini büllur kimi saf istedadı ilə qazanıb. Onun sovet gerçəkliyindən bəhs edən “Muğan” poemasını atın oda, yandırın... Yalnız “Ceyran” şeiri alovun içindən çıxacaq.

– Azərbaycan şairlərinin əsərlərində qadın gözəlliyinin vəsfi xüsusi yer tutur. Bəzən bunun səbəbini dinlə bağlayırlar. Yəni islam dini qadını əlçatmaz elədiyindən belə tendensiya formalaşıb.

– Bu fikirlə tam razılaşmaq olmur. Füzuli, Nizami və Nəsimidə ümumi insani, ictimai, fəlsəfi fikirlərin tərənnümü olub. Mən bu haqda ciddi düşünməmişəm. Yəqin ki, bu da fərdi xüsusiyyətlərdən irəli gəlir.

– Azərbaycanda nədənsə yaradıcılıq baxımından çoxcəhətlilik və ya çoxçeşidlilik qəbul edilmir. Bu da keçid dövrünün təzahürüdü?

– Bunu keçid dövrü ilə bağlamaq olmaz. Allah insanı yaradanda özünə baxıb yaradıb. İnsan allahlıq iddiasındadı. Xüsusən də Azərbaycanda. “Mənə zahirən oxşamayanı və daxilən yaxın olmayanı rədd edirəm” fikri hakimdi. Amma əsl insan başqa şeydi. Allah mənim üçün nədi? Allah mənim üçün bütün dinlərdən üstündü. Heç kim düşünmür ki, insanı ancaq həqiqət cəzb etmir. Yalanın da öz cazibə qüvvəsi var. Ceyran da həqiqətdi, canavar da. Bir həqiqət o biri həqiqəti ovlayır. Buna da mən Allah demokratiyası deyirəm.

– Biz XXI əsrin astanasındayıq. Yeni yüzilliyə Vaqif Səmədoğlu hazırdımı?

– Siz dediyiniz insan əsridi. Ancaq Allahın neçənci əsridi, bilmirəm. İyirmi birinci əsr haqqında düşünmürəm. Necə varamsa, elə də keçəcəm.

– İyirmi birinci əsr deyəndə çox zaman kompüter, multmedia, İnternet, yüksək texnologiyalar yada düşür. Belə əsrdə yaşamaq sizin üçün maraqsız olmayacaq ki?

- Qətiyyən. Həyat mənim üçün maraqsız deyil. İnsan hər şeyə alışandı, o cümlədən kompüterə.

- Qarabağ uğrunda başlanan hərəkatda siz də vardınız. On il keçsə də, bu problem Azərbaycan üçün ən ağrılı məsələ kimi qalır.

– Problemin həlli üçün bir an belə vaxt yoxdu. Yəni hər gün, hər saat Qarabağı bizdən uzaqlaşdırır. Özümüzü nə atəşkəs, nə də ATƏT-lə aldadaq. Hər vasitədən istifadə edilməlidi ki, Qarabağa çataq. İstər xalq diplomatiyası, istərsə də hərbi yolla – nə olur-olsun, Qarabağ naminə hər şey. Mən tərəfdarıyam ki, yeri gəlsə, Qarabağ erməniləri ilə də danışıqlara gedilsin. Düzdü, hərbi yola getmək də ağırdı, çünki ordu göz qabağındadı. Dərk edilməlidi ki, kasıb xalqın güclü ordusu ola bilməz.

– İstirahət edə bilirsizmi?

– Mənim istirahətim şeir yazmağımdı. Yazanda dincəlirəm, gümrah oluram. İşləməyəndə isə yorğun, üzgün oluram.

– Bəs Qazağa necə, tez-tez gedirsiz?

– Qazağa getdiyim bir il olar. Qazax ata yurdumdu. Vətən isə mənim üçün hara qayıdıramsa, oradı. Mən Qazağa getsəm də, Bakıya qayıdacam.

– 40-50 ci illərin Qazağı ilə indikinin nə fərqi var?

– İnsanlar həmin insanlardı – qonaqpərvər, şeirə, sözə vurğun və sözübütöv. Keçmişdə Qazaxda katiblər fironluq eləyərdilər. İndi adlarını icra başçısı qoyublar. Qazağın indi başqa dərdi var. Saysız-hesabsız cavanın “OMON”çu olduğuna görə həbs edilməsi çəkiləsi dərd deyil. İkinci dünya müharibəsi kimi cinayətə görə qurulan Nürnberq məhkəməsində sıravi əsgərlər müttəhimlər kürsüsündə əyləşmədi. Ancaq bizdə komandanlığa tabe əsgər məhkəmədə cavab verməli oldu.

– Sizə rəğbəti olan bir gənc şair “Vaqif Səmədoğlu dünyəvi-milli dəyərləri özündə birləşdirən beş-altı yaradıcı insandan biridi” fikrini söylədi. Bu fikrə münasibətiniz necədi?

– Nə bilim, özü bilər, şəxsi fikridi.

– Bu cür adamların sizin fikrinizi aksiom qəbul etməsinə necə baxırsız?

– Mən o adama normal baxıram ki, bəzi fikrimi aksiom kimi qəbul edir, bəzisini isə qətiyyətlə rədd edir. Ola bilməz ki, mən mütləq həqiqət deyim. Bu cür yanaşma fanatizmə gətirib çıxarır.

– Sizin yaşıdınız hesab edilən yaradıcı adamlar bu gün təkcə yaradıcılıqla yox, həm də mühüm dövlət işləriylə məşğuldular. Necə bilirsiz, indi Anar, Elçin, Polad Bülbüloğlu olduqları kimi görünə bilirlər?

– Onlar həmişəki kimi yaradıcı fəaliyyətlə məşğuldurlar. Elçinin nəylə məşğul olduğundan xəbərim yoxdu. Ancaq Anar haqqında çox şey deyə bilərəm. O, populizmə tutulsaydı, özü haqqında əfsanələr yaradardı. Mənim üçün Anarın millət vəkili olması maraqlı deyil. Ona yalnız intellektual insan və yaradıcı şəxs kimi baxıram.

– Nəyinsə uğrunda özünü qurban vermək ifadəsi yaradıcı insanlar arasında tez-tez işlədilir...

• Uşaq vaxtı “Koroğlu”nu keçəndə deyərdilər ki, bəs o, xalq qəhrəmanı olub, kasıbları soymayıb. İndi düşünürəm axı, kasıbın nəyi olub ki, soyasan. O cümlədən, mən azad düşüncə sahiblərindən nəsə ummağın əleyhinəyəm. Əgər onun başqa imkanı varsa, təbii ki, umulmalıdı. Söz yiyəsi yalnız fikir söyləyə bilər. “Nəyisə qurban vermək” niyə? Bir şeir var: “Torpaq əgər uğrunda ölən varsa, vətəndir”. Ancaq mən deyirəm, Vətən uğrunda yaşamaq lazımdı. Fərd ölüdüsə, Vətən də ölüdü. Hər şeyə romantizm və fanatizm mövqeyindən yanaşmamalıyıq. Hamı istəyir, kimsə onun ideyası uğrunda qurban getsin. Yaxşı olar ki, birinci özün öz ideyan yolunda qurban gedəsən. Ziyalılarımızı dar ağacında, yaxud güllə qabağında niyə görürük? Bir neçə il öncə bir siyasətçi hissə qapılıb özünü öldürəcəyini söyləmişdi. Zaman keçdikcə məndə bir təəssürat yarandı ki, cəmiyyət həmin şəxsin özünü öldürməsini gözləyir. Hamı darıxmağa başladı ki, bu adam öz vədini nə vaxt yerinə yetirəcək? Bu dəhşətli tendensiya ilə cəmiyyətimizi qorxunc bir şeyə çevirməməliyik.

                                                     Söhbətləşdi: Anar Məmmədli